GS Phạm Duy Hiển nói về điện hạt nhân

Nhắc đến vụ Chernobyl, đôi mắt GS Phạm Duy Hiển đượm buồn. Còn nhớ, ông đã từng nói trên một tờ báo mạng, thảm họa Chernobyl là một nỗi ám ảnh nặng nề. Nó là đêm hôm trước của một thể chế sụp đổ vì để cho xã hội xuống cấp khiến kỷ cương trong một ngành công nghiệp như điện hạt nhân không còn được đặt lên vị trí hàng đầu.

LTS: Sự cố hạt nhân ở Nhật Bản khiến chúng tôi nhớ lại cuộc trò chuyện với giáo sư hàng đầu về điện hạt nhân của Việt Nam, Phạm Duy Hiển cách đây gần 2 năm. Câu chuyện của ông hẳn vẫn còn những thông tin phù hợp với thời sự của ngày hôm nay, nhất là ám ảnh về sự cố hạt nhân.

GS Phạm Duy Hiển bắt đầu cuộc trò chuyện với phóng viên Bee: “Nhiều năm làm việc trong ngành hạt nhân ở Liên Xô, dù có khi nghĩ tới khả năng xảy ra sự cố, nhưng chúng tôi vẫn luôn tin mọi sự sẽ tốt đẹp. Vì thế sự cố Chernobyl làm tôi hoàn toàn bị sốc.

Với các nhà máy điện hạt nhân thế hệ III ngày nay, xác suất xảy ra sự cố do lỗi kỹ thuật nhỏ hơn rất nhiều. Tuy nhiên, hàng loạt các nguyên nhân khác do tắc trách, bất cẩn, coi thường luật lệ và quy chuẩn kỹ thuật, thậm chí do khủng bố, vẫn có thể dẫn tới sự cố ở nhiều cấp độ khác nhau".

Việt Nam làm điện hạt nhân bằng cách… tổ chức hội thảo

"Còn lâu ta mới đạt được trình độ như họ lúc ấy". Ảnh: Huấn Cao

Liên Xô khi đó gần như là nơi đào tạo hàng đầu về năng lượng nguyên tử?

Tôi đã từng đi nhiều nơi trên thế giới, nghiên cứu khoa học trong nhiều điều kiện khác nhau, nhưng tôi chưa bao giờ có được “thiên đường khoa học” như thời ấy: Đại học Lomonosov đào tạo về hạt nhân rất bài bản, thầy giáo là những chuyên gia hàng đầu thế giới, phòng thí nghiệm hiện đại, điều kiện sinh hoạt tốt…

Thời ấy người ta làm điện hạt nhân như thế. Chắc chắn còn lâu ta mới đạt được trình độ như họ lúc ấy.

So sánh với điều kiện đào tạo của thế hệ các nhà khoa học hạt nhân Việt Nam bây giờ thì thế nào, thưa Giáo sư?

Những thế hệ sau này không có điều kiện như chúng tôi hồi đó. Giờ đây cuộc sống đòi hỏi nhiều thứ khiến nhà khoa học khó toàn tâm toàn ý vào nghiên cứu để nâng cao trình độ chuyên nghiệp của mình. Quan sát một học trò bảo vệ luận án tiến sĩ, tôi phải nói ngay trước hội đồng chấm luận án: nếu tôi có trẻ lại, cũng xin chịu, không dám theo đuổi con đường nghiên cứu khoa học được.

Theo dự thảo đầu tư về điện hạt nhân của Chính phủ, đến năm 2020, chúng ta phải có một đội ngũ nhân lực đáp ứng việc vận hành nhà máy điện hạt nhân đầu tiên. Tiếp sau đó sẽ là một loạt các nhà máy khác?

Nếu thực hiện đúng như dự thảo thì đến năm 2025, Việt Nam sẽ trở thành một trong 15 nước hàng đầu trên thế giới về lĩnh vực hạt nhân. Thật khó tưởng tượng! Vì nhìn quanh quất, tôi không thấy có mấy ai thật sự là chuyên gia như những người tôi đã từng gặp ở các nước có điện hạt nhân.

Trong 10 năm qua, chúng ta làm điện hạt nhân bằng cách nào? Ít hôm Tivi lại đưa tin một hội thảo do các hãng điện hạt nhân nước ngoài tổ chức, mời giới khoa học đến ngồi chung với các nhà báo. Làm điện hạt nhân kiểu đó làm sao có được chuyên gia.

Chuyên gia là phải tự học, phải lăn lộn suốt ngày với công việc chuyên môn, máy móc thiết bị, phải thường xuyên làm việc với các đồng nghiệp quốc tế. Nhiều khi lại phải sống trong “tháp ngà” để tu luyện.

Chọn học về hạt nhân để nghiên cứu những cái nhỏ nhất

Ngày xưa, Giáo sư được phân công học ngành Năng lượng nguyên tử hay tự chọn học ngành này?

Năm 1959, 22 tuổi, tôi được sang Liên Xô học nghiên cứu sinh. Lúc đó, tôi đã dạy ĐH được 2 năm, môn Thiên văn học, môn học về thế giới vô cùng lớn. Khi sang Liên Xô, tôi đã quyết định học thế giới vô cùng bé, là hạt nhân nguyên tử. Vô cùng lớn và vô cùng bé đều là một thế giới thống nhất. Trong vô cùng lớn có cái vô cùng bé. Nghiên cứu cái vô cùng bé để hiểu những cái vô cùng lớn.

Hồi đó, tôi cũng bị ảnh hưởng bởi ánh hào quang của khoa học kỹ thuật Liên Xô: Năm 1954 họ có nhà máy điện nguyên tử đầu tiên, năm 1957, phóng vệ tinh đầu tiên… Vì vậy, khi được lựa chọn, tôi đã chọn ngành học hiện đại nhất.

Có phải đó là thời kỳ rất lãng mạn, đẹp đẽ của trí thức Việt Nam? ( Còn thời nay thanh niên không theo học ngành Vật lý nguyên tử vì sợ ra trường sẽ thất nghiệp).

Thế hệ của chúng tôi hồi đó là như vậy. Không biết lo âu, một ít lãng mạn, nhưng chỉ mơ ước trong điều kiện có thể để ước mơ biến thành hiện thực.

Thời đó chúng tôi hay hát bài "Đồi Lenin":

Bạn ơi đi với tôi
Lên đỉnh núi khi trời chiều
Đỉnh non của Lenin lòng chan chứa tình yêu
Bạn ơi ta ngó sang thành Mạc Tư Khoa kia tuyệt vời...

Nghĩ về Liên xô như một giấc mơ đẹp như vậy cho nên tôi bỗng thấy như mơ khi được báo là sang Liên xô học. Từ nhà tranh vách đất ở khu tập thể giành cho giáo viên Đại học Sư phạm bỗng được làm chủ một căn phòng đầy đủ tiện nghi trong tòa tháp trên đỉnh đồi Lenin, ngày nào tôicũng đứng trước cửa sổ “ngó sang thành Mạc Tư Khoa kia tuyệt vời.”...

"Thế hệ chúng tôi có sự lãng mạn như vậy". Ảnh: Huấn Cao

Khi trở về, Giáo sư có phát huy được hết những kiến thức đã học không ạ?

Sau 50 năm nhìn lại, tôi thấy không có gì để phàn nàn. Tôi trở về năm 1963, làm việc ở miền Bắc rồi năm 1977 vào xây dựng cơ sở nghiên cứu ở Đà Lạt. Mỹ rút đi để lại cho mình nhà lò, vỏ lò bằng bê tông, còn bên trong nó sau đó phải làm mới hoàn toàn.

Đó là bước đầu tiên trong việc đưa năng lượng nguyên tử vào Việt Nam. Tôi chỉ tiếc rằng, lẽ ra nơi đây phải là cái nôi để còn có nhiều người xuất chúng hơn nữa, và được nhà nước sử dụng làm nòng cốt cho chương trình điện hạt nhân hiện nay.

Giáo sư cũng đã có một thời gian dài làm chuyên gia cho nước ngoài?

Tôi đi làm chuyên gia cho Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế chủ yếu để tranh thủ học hỏi thêm, để hiểu các nước trong vùng từ đó có sự so sánh với nước mình. Thực tế trong suốt 50 năm qua, lúc nào tôi cũng học, không bao giờ rời sách vở, có nghiên cứu thêm một số lĩnh vực khác, nhưng không bao giờ rời ngành hạt nhân.

Nghe nói thời đó, Giáo sư và nhiều nhà khoa học khác thường gặp gỡ, trò chuyện với các vị lãnh đạo Nhà nước?

Tôi có một kỷ niệm thế này. Năm 1994, tôi đi làm chuyên gia cho chương trình hạt nhân của 16 nước Châu Á - Thái Bình Dương có trụ sở tại Indonesia. Tôi bay từ miền Nam, sau đó vài tháng có ghé qua Hà Nội và đến thăm Thủ tướng Phạm Văn Đồng, lúc đó đã chuyển sang làm cố vấn.

Ông hỏi: Sao anh đi mà không báo cho tôi biết? Tôi đáp vì đi gấp quá nên không báo kịp. Ông nói: Tôi nghe nói anh đi, và biết anh sang Indonesia chứ không phải sang Vienna. Như thế là tôi yên tâm. Cho tới bây giờ tôi vẫn chưa hiểu hết câu nói đó có ý gì.

Ngoài Thủ tướng Phạm Văn Đồng, tôi cũng có nhiều dịp làm việc với Đại tướng Võ Nguyên Giáp và nhà thơ Tố Hữu, thời đó đều là lãnh đạo Chính phủ.

Còn thời nay ạ?

Tôi ít khi có may mắn được gặp các vị lãnh đạo. Có lẽ là vì hiện nay có quá nhiều nhà khoa học!

Với những vấn đề mới và khó như điện hạt nhân, việc lãnh đạo lắng nghe ý kiến của các nhà khoa học quả thật rất cần thiết?

Khi biết tin Mỹ làm bom nguyên tử, Stalin đã gọi hai nhà khoa học lớn nhất Liên Xô bấy giờ là Viện sỹ Ioffe (vật lý) và Vernadski (hóa học) vào giữa đêm để hỏi chuyện.

Stalin định giao cho hai nhà khoa học này chủ trì nghiên cứu về vũ khí hạt nhân nhưng cả hai đều từ chối vì tự nhận không phải chuyên gia trong chuyên ngành này. Stalin hỏi: Vậy ai là chuyên gia? Ioffe nói không ai hơn Kurchatov, anh ta hiện đang đi dò mìn ở biển Baltic.

Stalin đã ra lệnh gọi Kurchatov về để trở thành người lãnh đạo ngành hạt nhân ở Liên Xô...

Thiếu nhân lực về điện hạt nhân trên toàn thế giới

Sau vụ Chernobyl, toàn bộ ngành năng lượng nguyên tử trên toàn thế giới bước vào giai đoạn thoái trào. Bởi lẽ, vụ Chernobyl xảy ra chỉ 8 năm sau vụ tan chảy hạt nhân tại nhà máy hạt nhân Three Mile Island, Mỹ. Sau vụ đó, Mỹ không xây thêm nhà máy điện nào cả. Một loạt các nước khác cũng không tiếp tục thực hiện các dự án nhà máy điện hạt nhân, đặc biệt là các nước Bắc Âu. Đến thời Tổng thống Bush, Mỹ bắt đầu muốn phát triển điện hạt nhân trở lại nhưng cũng chưa có bước tiến gì mới. Nước Anh cũng có chủ trương đó từ thời Tony Blair nhưng chưa có tổ chức nào đứng ra làm. Sự thoái trào xảy ra sau vụ Chernobyl dẫn đến thiếu nhân lực trên toàn thế giới. Không chỉ Việt Nam thiếu nhân lực mà ngay những nước có thể cung cấp lò phản ứng cho Việt Nam sau này như Mỹ, Pháp... cũng thiếu nhân lực. GS Phạm Duy Hiển